দশম শ্ৰেণীৰ ছন্দ
প্ৰশ্ন ১/ ছন্দ কাক বোলে ? ইয়াক কেই ভাগত ভগোৱা হৈছে আৰু কি কি ? ছন্দৰ এটি উদাহৰণ দিয় ।
উত্তৰ :- শব্দৰ বিন্যাসৰ প্ৰকাৰৰ ফলত ওপজা সৌন্দৰ্যকে ছন্দ বোলা হয় । অৰ্থাৎ কথনভংগীৰ লয় আৰু তাৰ মাজৰ হ্ৰস্ব-দীৰ্ঘ বিৰাম বা যতিয়ে যি শ্ৰুতিমধুৰ ধ্বনিতৰংগ সৃষ্টি কৰে তাকেই ছন্দ বোলে ।
ছন্দক প্ৰধানকৈ দুই ভাগত ভগোৱা হৈছে --- মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ আৰু অমিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ ।
উদাহৰণ :-
'মইতোনহওঁ ৰজনী গন্ধা
ৰাতিতে মৰহি যোৱা,
মই যে পদুম ফুলো নিতে নিতে
নিতৌ দেখিবা পুৱা ।'
প্ৰশ্ন ২/ ছন্দৰ এটি সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰ :- মানুহৰ অন্তৰত উদয় হোৱা ভাব-অনুভূতি আদিক লয়যুক্ত শব্দ বিন্যাসেৰে প্ৰকাশ কৰিব পৰা পদ্ধতিকে ছন্দ বোলে । বিভিন্ন ছন্দসজ্জাত প্ৰকাশিত ভাব-অনুভূতি আদিয়ে শ্ৰোতা নাইবা পাঠকৰ মনত অপূৰ্ব আলোড়নৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে । অন্য কথাত সুসংহত আৰু সুনিয়ন্ত্রিত মাধুৰ্যপূৰ্ণ স্পন্দনময় ধ্বনি প্ৰৱাহৰ বৈচিত্ৰময় বিন্যাসেই ছন্দ ।
উদাহৰণস্বৰূপে ---- পাছে ত্ৰিনয়ন দিব্য উপবন দেখিলন্ত বিদ্যমান ।
ফল-ফুল ভৰি জকমক কৰি আছে যত বৃক্ষমান ।
এই পদফাঁকিত উপস্থিত শব্দসমূহ একোটা নিৰ্দিষ্ট বিৰতিৰ নিয়ন্ত্ৰিত হোৱা কাৰণে ইয়াৰ ৰচনা লালিত্য আৰু অৰ্থব্যঞ্জনা দুয়োটাই প্ৰকাশিত হৈছে । এনেদৰে ছন্দসজ্জাৰে প্ৰকাশিত হৈ ই পাঠকৰ মনত অপূৰ্ব আনন্দৰ সৃষ্টি কৰিছে ।
মূলত : ছন্দ মানুহৰ ভাব-অনুভূতি প্ৰকাশৰ এটা উৎকৃষ্ট গুণ বুলি ক'ব পাৰি ।
৩/ মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ কাক বোলে ? উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰ :- সাধাৰণতে পদ্যৰ দুটা চৰণৰ শেষ আখৰৰ মিল থকা ছন্দক মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ বোলে ।মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ সজাৰ এটা বিশেষ শ্ৰেণী । পদ বা পয়াৰ, দুলড়ি, ছবি, লেছাৰি ঝুমুৰি, কুসুম মালা আদি সকলো ছন্দ মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দৰ অন্তভূৰ্ক্ত ।
উদাহৰণ :-
কৃষ্ণৰূপে দৈৱকীত ভৈলা অৱতাৰ ।
শঙ্খ চক্ৰ গদা পদ্ম কৰত তোমাৰ ।।
৪/ চমুটোকা লিখা :
(ক) পয়াৰ, (খ) দুলড়ী, (গ) যতি ,
(ঘ) চৰণ, (ঙ) ছবি [HSLC 2016], (চ) ঝুমুৰা,
(ছ) ছন্দ, (জ) স্তৱক, (ঝ) মাত্ৰা, (ঞ) পৰ্ব, ।
উত্তৰ :- (ক) পয়াৰ :- পয়াৰ ছন্দত দুটাকৈ শাৰী বা চৰন থাকে । প্ৰত্যেক শাৰীত চৈধ্যটাকৈ মুঠতে ২৮ টা আখৰ থাকে । প্ৰতি শাৰীৰ প্ৰথম পৰ্বত ৮ টা আৰু দ্বিতীয় পৰ্বত ৬ টা আখৰ থাকে । প্ৰতি পৰ্বৰ শেষত যতি পৰে । যেনে ---
প্ৰথমে প্ৰণামো ব্ৰহ্ম / ৰূপী সনাতন ।
সৰ্ব অৱতাৰৰ কা / ৰণ নাৰায়ণ ।।
(খ) দুলড়ী :- এই ছন্দত একোটা স্তৱকত প্ৰথমডোখৰত তিনিটা আৰু পিছৰ ডোখৰত তিনিটাকৈ ৬ টা চৰণ থাকে । ১ম, ২য়, ৪ৰ্থ আৰু পঞ্চম চৰণত ৬ টা আৰু ৩য় আৰু ৬ষ্ঠ চৰণত ৮ টাকৈ মুঠতে ৪০ টা আখৰ থাকে । ৩ আৰু ৬ চৰণৰ শেষ আখৰৰ মিল থাকে আৰু দুয়ো চৰণৰ শেষত যতি পৰে । ইয়াৰ ছন্দ সংগতি এনে ধৰণৰ ---- ৬+৬+৮ ।
উদাহৰণ :- শুৱনি আমাৰ গাওঁখনি অতি
শুৱনি গছেৰে ভৰা ।
ডাল ভৰি ভৰি ফল ফুল লাগে
কত পাওঁ তলসৰা ।
(গ) যতি :- পঢ়াৰ সময়ত য'ত নিশ্বাস ৰৈ যায় তাক যতি বোলে ।
যেনে :--
প্ৰথমে প্ৰণামো ব্ৰহ্ম / ৰূপী সনাতন ।
সৰ্ব অৱতাৰৰ কা / ৰণ নাৰায়ণ ।।
(ঘ) চৰণ :- পদ্য বা কবিতাৰ শাৰীৰ একোটা ভাগক চৰণ বোলা হয় । যেনে ---
নিচিনো তোমাক ক'ত আছা প্ৰভু
আমি অতি সৰু ল'ৰা ।
ইয়াত 'নিচিনো তোমাক' 'ক'ত আছা প্ৰভু' এই সকলোবোৰ একো একোটা চৰণ ।
(ঙ) ছবি :- ছবি ছন্দ দুলড়ীৰ দৰে, দুইশাৰীত পূৰ্ণ হয় । ১ম, ২য়, ৩য়, ৪ৰ্থ চৰণত ৮ টাকৈ আৰু ৩য় আৰু ৬ষ্ঠ চৰণত ১০ টাকৈ মুঠতে ৫২ টা আখৰ থাকে । ৩ য় আৰু ৬ ষ্ঠ চৰণৰ শেষ আখৰৰ মিল থাকে আৰু দুয়ো চৰণৰ শেষত যতি পৰে । ইয়াৰ ছন্দ সংযুতি এনে ধৰণৰ -- ৮+৮+১০ । উদাহৰণ :-
তুঁমি চিও বৃত্তি মোৰ প্ৰৱৰ্তক নাৰায়ণ
তুমি নাথ মই নাথৱন্ত ।
চৰণ ছত্ৰৰ ছাঁয়া দিয়া দূৰ কৰা মায়া
কৰা দয়া প্ৰভু ভগৱন্ত ।।
(চ) ঝুমুৰা :- ঝুমুৰা ছন্দত প্ৰতি শাৰীত আঠটাকৈ মুঠতে ১৬ টা আখৰ থাকে । দুয়ো চৰণৰে শেষ আখৰৰ মিল থাকে আৰু শেষত যতি পৰে । ঘাইকৈ আদিৰ বৰ্ণনাত এই ছন্দৰ ব্যৱহাৰ হয় ।
যেনে :- পদ্ম যেন / ৰজনীত
সবে ভৈলা / সঙ্কুচিত ।
(ছ) ছন্দ :- শুনিবলৈ শুৱলা হোৱাকৈ সমান সংখ্যক আখৰেৰে লিখা লয়যুক্ত বাক্যই হ'ল ছন্দ ।
উদাহৰণ :-
'মইতোনহওঁ ৰজনী গন্ধা
ৰাতিতে মৰহি যোৱা,
মই যে পদুম ফুলো নিতে নিতে
নিতৌ দেখিবা পুৱা ।'
(জ) স্তৱক : কবিতাৰ একো একোটা ভাগক স্তৱক বোলা হয় । যেনে ----
মইতোনহওঁ ৰজনী গন্ধা
ৰাতিতে মৰহি যোৱা,
মই যে পদুম ফোলো নিতে নিতে
নিতৌ দেখিবা পুৱা ।
(ঝ) মাত্ৰা : ধ্বনিৰ দৈৰ্ঘ্য অৰ্থাৎ উচ্চাৰিত ধ্বনিৰ যি উচ্চাৰণ কাল তাকেই মাত্ৰা বোলা হয় ।
যেনে :- সোণৰ হৰিণাতইক'ত দেখিলি ।
ছাঁজুইৰ পোহৰত ধন লেখিলি ।
আমাৰ ভাষাত হ্ৰস্ব আৰু দীৰ্ঘ স্বৰৰ উচ্চাৰণ থকা বাবে মাত্ৰাৰ ব্যৱহাৰো নাই । মাত্র গীততহে সমান্য পৰিমাণে ব্যৱহাৰ হয় ।
(ঞ) পৰ্ব :- যতিৰ দ্বাৰা বিভিন্ন ধ্বনি প্ৰবাহৰ অংশবোৰক পৰ্ব বোলে । পৰ্ব সামগ্ৰীৰ ছন্দ হিল্লোলৰ একো একোটি তৰংগ বিশেষ । ছন্দিক লয়ৰ ক্ষেত্ৰত সেয়ে পৰ্বই মূল আধাৰ ।
যেনে :- চিনবোৰে পৰ্ব বুজাইছে ।
হাতো নেমেলিবি । ফোলো নিচিঙিবি ।
কৰে নাৱৰীয়া তই; ।
মানুহে ফুলৰ । কিজানে আদৰ ।
তেজীমলাহে মই ।।
পৰ্ববোৰ কি মন কৰিলে দেখা যায় এইবোৰ বিৰামহীন ধ্বনি প্ৰবাহ নহয় । তাতো মাজে মাজে সূক্ষ্ম বিৰতিৰ অৱকাশ আছে । এনে সূক্ষ্ম বিৰতিতে বিভাজিত পৰ্বৰ অংশক অনুপৰ্ব বোলে ।
৫/ 'পয়াৰ'ৰ সূত্ৰ লিখি উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰ :- 'পয়াৰ' ছন্দত দুটাকৈ শাৰী বা চৰণ থাকে । প্ৰতি সাৰীত চৈধ্যটাকৈ মুঠতে আঠাইশটা আখৰ থাকে । প্ৰতি শাৰীৰে প্ৰথম ডোখৰত আঠটা আৰু শেষৰ ডোখৰত ৬ টাকৈ আখৰ থাকে আৰু প্ৰতি পৰ্বৰ শেষত যতি পৰে ।
উদাহৰণ :-
জিলিকা পাখিৰে হাঁহে / ৰবিৰ কিৰণ ।
জিলিকা পখিলা নাচি / ফুৰে অগণন ।।
৬/ 'দুলড়ী' ছন্দৰ সূত্ৰ লিখি উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰ :- দুলড়ী ছন্দত একোটা স্তৱকত প্ৰথম ডোখৰত তিনিটা আৰু পিছৰ ডোখৰত তিনিটাকৈ চৰণ থাকে । ১ম, ২য়, ৪ৰ্থ, আৰু ৫ম চৰণত ৬ টাকৈ আৰু ৩য় আৰু ৬ ষ্ঠ চৰণত আঠটাকৈ মুঠতে চল্লিশটা আখৰ থাকে । দুইচৰণত যতি পৰে আৰু ৩ য় আৰু ৬ষ্ঠ চৰণৰ শেষ আখৰৰ মিল থাকে । ইয়াৰ ছন্দ সংগতি এনেধৰণৰ ---- ৬+৬+৮ ।
উদাহৰণ :-
পাছে ত্ৰিনয়ন দিব্য উপবন
দেখিলন্ত বিদ্যামান ।
ফল ফুল ভৰি জকমক কৰি
আছে যত বৃক্ষমান ।
৭/ মিত্ৰাক্ষৰ আৰু অমিত্ৰাক্ষৰ ছন্দৰ সূত্ৰ লিখি উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰ :- মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ :- যি ছন্দযুক্ত বাক্যৰ প্ৰথম শাৰীৰ শেষ আখৰৰ লগত দ্বিতীয় শাৰীৰ শেষ আখৰৰ মিল থাকে অৰ্থাৎ যিবোৰ ছন্দযুক্ত বাক্যৰ শেষ আখৰৰ মিল থাকে তাকে মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ বোলে ।
যেনে :-
ৰঙা মুখে ৰঙা বেলি মাগিলে বিদায়
দেখা দিয়ে নিমিষতে সন্ধিয়া লুকায় । (প্ৰতিমা)
অমিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ :- যিবোৰ ছন্দযুক্ত বাক্যৰ শেষ আখৰৰ মিল নাথাকে তাক অমিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ বোলা হয় ।
যেনে :-
লক্ষণ সীতা সহ পিতৃ সত্য পালি,
তপস্বীৰ আহাৰ, যেনে ছিল বনবাসে ।
(সীতাহৰণ কাব্য)
৮/ তলৰ কবিতাফাঁকিৰ ছন্দ নিৰ্ণয় কৰি সূত্ৰ লিখা ।
দিনেক যশোদা নন্দজায়া ।
আপুনি মথন্ত দধি গৈয়া ।।
উত্তৰ :- উদ্ধৃত কবিতাফাঁকিৰ হ্ৰস্ব ঝুনা বা দিগাক্ষৰী ছন্দত লিখা । এই ছন্দত প্ৰতি চৰণত দহটাকৈ আখৰ থাকে আৰু প্ৰতি চৰণৰ শেষত যতি পৰে ।
৯/ ঝুমুৰা ছন্দৰ এটি উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰ :- ঝুমুৰা ছন্দৰ এটি উদাহৰণ :-
হেন শুনি / জাম্বৱন্ত ।।
ধাইলা মহা / বলৱন্ত ।।
